's-Hertogenbosch, donderdagmiddag: scholieren lezen alle 293 namen, een voor een voor, met hun leeftijd. Hele families. De vele tientallen aanwezigen zijn zichtbaar geroerd. Het is ijzig stil is als de kaddisj wordt uitgesproken, de spreuk voor de doden, de heiliging: opdat de levenden hen nooit mogen vergeten.
[tweet:https://twitter.com/willemjanjo/status/791758793063399425]
Opa en omaDe drie stenen panelen van het joods monument hangen in de Mortel, achter de Toonzaal. Vroeger zat hier de synagoge. Een gevelsteen naast de panelen herinnert nog aan de 19e eeuwse stichting van het gebedshuis. Een van de nabestaanden vertelt over hoe hij boven de 'sjoel' woonde. Hij verloor zijn opa en oma, de chazan Herman de Lieme en Betty de Lieme-Polak.  
[tweet:https://twitter.com/willemjanjo/status/791642047929282560]
Een portret van zijn oma met zijn moeder als klein meisje nog, hangt schuin tegenover de panelen. Het is onderdeel van het joods monument. Zijn verhaal gaat door de merg en been. "Onvoorstelbaar, hoe deze liefde ... dat daar een eind aan is gemaakt ., door mensen die geen mensen meer genoemd zouden mogen worden."
Foto's makenAls de doeken van de panelen zijn gehaald en alle namen zichtbaar worden neemt iedereen een kijkje. Vroeger zag je bij monumenten vaak dat nabestaanden een papier op de namen legden en met potlood er over heen krasten voor een afdruk. Nu niet. Mobieltjes flitsen, filmpjes worden gemaakt. Een enkeling wil de naam voelen met de vingertoppen. 72 jaar na de bevrijding van de stad.
[tweet:https://twitter.com/willemjanjo/status/791759355863560192]
Truus Wertheim-Cahen (72) wijst de naam van haar oma aan. Ze is nu even oud als haar oma, toen ze werd vermoord. Truus is blij met de panelen en de namen die nu voor iedereen te lezen zijn. 'Beetje laat. Ik had het mijn vader -het was zijn moeder- onzettend gegund dat hij het idee had gehad dat deze stad dat verdriet eerder met hem gedeeld had'.  
Ondergedoken componist Rond de indrukwekkende plechtigheid was er ook muziek van een joodse Bosschenaar die de oorlog wel overleefde, dankzij een onderduikadres in Sprang-Capelle.Simon Spirow schreef muziek op zijn schuiladres, waaronder 'de onderduikersmars'. Zijn kleinzoon is rabbijn geworden en woont het eerbetoon bij. Hij vindt de komst van de panelen erg goed. "Laat, maar niet te laat. Dit is heel belangrijk voor de toekomst. Dat we het hier jaarlijks op 4 en 5 mei even stilstaan bij het verleden maar vooral het overdragen aan de toekomst."