In 1944 reed de Poolse generaal Maczek aan het hoofd van de Eerste Poolse Pantserdivisie Breda binnen. Het betekende het eind van de Tweede Wereldoorlog voor Breda. De stad benoemde alle Poolse soldaten tot ereburger.

De Polen gingen verder en vochten nog in Noordoost-Nederland én in Duitsland. Omdat ze niet terug konden naar Polen, kwamen veel Poolse militairen later weer in Breda wonen. Het was het begin van een bijzondere band.

Feest op de kunstacademie
Het is feest op de kunstacademie van Wroclaw. Er schalt popmuziek door de gangen van het gebouw en grote groepen jongeren schuifelen tussen uitgestalde kunstwerken. "Het festival van de hitte", probeert een van hen te vertalen. Hier, in dit moderne rechthoekige gebouw, werken ze met klei en glas, allebei materialen waar je hete ovens voor nodig hebt.

Op de eerste verdieping is het lokaal waar Tomasz Tomaszewski lesgeeft. Het is een hoge, lichte ruimte met uitzicht op de oude stad. Langs de muren staan houten stellingen, allemaal vol met materialen.

Lees verder onder de foto's.

Cromwelltank
Op tafels staan acht maquettes die Tomas heeft gemaakt van zijn idee. Zelf staat hij weer aan een andere tafel. Met klei vormt hij kleine stukjes van het tankspoor. "Maczek reed in een Cromwelltank", vertelt hij. Een afwijking, want het grootste deel van de Polen reed in Shermantanks. Op internet is Tomas op zoek gegaan naar het spoor van de Cromwells.

Op een van de tafels ligt ook een stuk steen. Uiteindelijk moet het spoor van de tank in kinderkopjes worden gebeiteld. Die keien moeten dan voor oktober als een stukje straat in Breda worden gelegd. Niet in alle keien is de afdruk even scherp. Soms wordt het spoor vager. Tomas: "Dat kun je zien als een herinnering die langzaam vervaagt. Een spoor van de geschiedenis dat onherkenbaar traag minder helder wordt."

Tomas is een vriendelijke, bedachtzame man die duidelijk zijn best doet om in het Engels antwoord te geven. Hij heeft het druk in zijn hoofd. Voordat het kunstwerk af is, moet er nog veel gebeuren.

Toen Lvov nu Lviv
Maczek die op het Poolse ereveld in Breda begraven werd, kwam niet uit Wroclaw. De generaal kwam uit de Poolse stad Lvov, die inmiddels in de Oekraïne ligt en Lviv heet. Tomas ként het verhaal van Maczek. Hij was een van de beroemde Poolse generaals uit de Tweede Wereldoorlog. Maar omdat hij aan de kant van de Engelsen en de Amerikanen had gevochten, negeerden de communistische autoriteiten in Polen zijn verhaal het liefst. Pas sinds de val van het ijzeren gordijn wordt er meer en openlijker over hem gesproken.

Het kunstwerk in Breda is een cadeautje van de gemeente Wroclaw. Vijftien kunstenaars hebben geprobeerd de opdracht in de wacht te slepen. Uiteindelijk koos een jury voor het ontwerp van Tomaszewski. Het is niet de eerste eervolle opdracht voor deze beeldhouwer.

Ook de begraafplaats werd vernietigd
Een taxi rijdt in ongeveer een kwartier van de kunstacademie naar een groen stukje Wroclaw. Aan de ene kant van de weg ligt een groot kerkhof, aan de andere kant een park met dikke bomen en hoog opschietend gras. Hier lag het Duitse kerkhof. Na de Tweede Wereldoorlog werd de Duitse stad Breslau de Poolse stad Wroclaw. De Duitse inwoners moesten vertrekken en de Polen vernietigden ook de Duitse begraafplaats.

Even verderop in het park ligt het 'Monument voor de Verdwenen Begraafplaatsen, gemaakt door Tomas Tomaszewski. Het Duitse kerkhof in Wroclaw was niet de enige begraafplaats die in de loop der eeuwen is verdwenen. Ook kerkhoven vergaan, soms omdat de grond ergens anders voor nodig is, soms omdat mensen de geschiedenis hartgrondig willen wissen.

Duits, Pools en Joods...
Tomas ontwierp een meer dan vijfentwintig meter lange, dikke muur. In groepjes, als veldbloemen op een akker, zijn in de muur aan beide kanten grafstenen verwerkt: Poolse, Duitse en Joodse. Op een enorme liggende steen, die zelf ook weer aan een zerk doet denken, zijn de namen gebeiteld van de verdwenen begraafplaatsen van de stad. Het is een lange lijst.

Van Duits naar Pools. Dat soort sprongen hoort bij Polen waarvan de grenzen in de loop der eeuwen heel vaak opnieuw zijn getrokken. Van 1795 tot 1918 verdween het land zelfs helemaal van de kaart. Het is een geschiedenis die Wroclaw extra gevoelig lijkt te maken voor het belang van culturele diversiteit. Het monument voor de verdwenen begraafplaatsen hoorde bij de al jaren lopende verzoening met Duitsland. In 2016 won Wroclaw de titel Culturele Hoofdstad van Europa met een plan waarin die verzoening én culturele diversiteit werden samengebracht.

Jan Wais is adjunct-directeur internationale betrekkingen van Wroclaw. Hij laat regelmatig zijn hond uit in dit park. Er is nog een klein stukje over van de Duitse begraafplaats. Dat is het stukje met kindergrafjes. "Ik ga daar met mijn gezin af en toe langs om een kaarsje op te steken."