De rechtbank in Breda deze week. Tweede verdieping, zaal één. Een lege gang. Waar was iedereen? Ik stond er alleen. En dat voelde nogal vreemd. Want er was wél een rechtszaak gepland. Hier moesten twee advocaten staan, en twee verdachten, en wat familie misschien.

Het werd nog vreemder toen de bode gewoon de zitting uitriep. Normaal wacht deze gerechtsdienaar tot iedereen er is, maar er was niemand. Mijn collega kwam aanlopen en was ook verbaasd. De deur zwaaide open en de rechtbank begon rustig met een korte inleiding en het noemen van de namen van de verdachten.

Toen kwam de officier van justitie aan het woord: “Meneer is overleden.”

Amper een week geleden was de verdachte gestorven. Ik veerde wel even op. Niet dat ik de verdachte kende. Maar zo'n boodschap hoor je zelden. En die andere verdachte dan? De andere verdachte was zijn vrouw. Die kon er ook niet bij zijn. Logisch. Misschien was ze wel op zijn uitvaart vandaag. Er hing een wat ongemakkelijke sfeer in de zaal.

Maar het proces moest door. De officier vroeg, in juridische termen, om een ‘niet-ontvankelijkheidsverklaring’. Een verzoek om de zaak te staken dus. De rechtbank was het daarmee eens en besloot dat de zaak van deze man voorbij was.

Iemand die overleden is kun je niet meer aanpakken. Dat is sinds 1886 zo geregeld in de wet (voor de liefhebbers, het gaat om Wetboek van Strafrecht artikel 69: “Het recht tot strafvordering vervalt door de dood van de verdachte.”).

Strafvervolging is persoonlijk. Als je een boete krijgt en je sterft, kunnen je nabestaanden die boete niet erven. Het zou ook idioot zijn. Stel je voor: je had een wietkwekerij en je sterft. Een naast familielid, bijvoorbeeld je oma of zus, mag de aansprakelijkheid overnemen.

We hadden het lang geleden wel, dat soort onrecht. Eeuwen terug werd je na je executie gewoon tentoongesteld. Met je kop op een paal of dagenlang bungelend aan de galg. Ik las over de ‘Kadaversynode’, in het jaar 897.

Een paus was boos op zijn voorganger, liet hem opgraven en zette zijn lijk in het beklaagdenbankje voor meineed. Die tijden zijn gelukkig voorbij in Europa. Het zou wat zijn dat de politie je na je dood blijft achtervolgen. Helaas bestaan die barbaarse praktijken nog wel in foute regimes. Lichamen tentoonstellen komt helaas nog steeds voor.

Nou is het doel van een strafzaak iemand straffen. Dat zegt de naam ook al. Maar er is nog een ander belangrijk doel. Een van de belangrijkste taken van de rechtbank is waarheidsvinding: uitzoeken wat er werkelijk is gebeurd. Op basis van de verhalen van justitie en die van de verdachte met advocaat, wordt er gekeken naar wat er wettig en overtuigend te bewijzen is. Bij de dood van een verdachte stopt dat vaak, want het proces houdt dan op.

Zoiets kan zeer frustrerend zijn voor slachtoffers. Stel je een moord- of zedenzaak voor. Slachtoffers kunnen genoegdoening willen, of willen erkenning voor hun leed. Het is niet zo raar dat die slachtoffers soms aankloppen bij politie en justitie met de vraag of ze het dossier mogen inzien.

Volgens mij worden bijna al die verzoeken afgewezen. Ik denk omdat er toch een kans is dat nabestaanden gaan speuren en voor eigen rechter zullen spelen, en misschien zelfs wraak nemen. Voor de buitenwereld is het ook moeilijk. Er zijn verschrikkelijke misdrijven geweest zonder dat er iemand voor gestraft is. Daar zijn voorbeelden van.

De Hilvarenbeekse moordzaak in 1998 is zo'n zaak. Twee drugscriminelen werden doodgeschoten. De broers Frank en Polle, die toevallig langskwamen, waren ongewild getuige. Zij werden ook vermoord. Pas jaren na de gruwelijke gebeurtenissen wees justitie twee personen aan, zonder ze met naam te noemen.

Die twee ‘hoofdverdachten’ waren allebei dood. Daar ging de waarheidsvinding. Tot een inhoudelijk proces tegen de schutters kwam het nooit. De vragen bleven en gingen mee in het graf. Ik ben bang dat dit ook opgaat voor veel coldcasezaken. De mensen die weten hoe het zit, zijn niet meer in leven. Vragen blijven dan voor altijd.

Soms wordt een proces wél afgerond. Begin 2020 zagen we dat bij een Brabantse moordzaak. De verdachte was eerst vrijgesproken van moord, maar werd in hoger beroep wél veroordeeld. Op de dag dat hij zijn straf hoorde verschanste hij zich, verwondde zichzelf met een geweer en overleed een dag later. Triest verhaal. Hier was de straf in aantocht maar nog niet uitgevoerd.

Je zou er ook misbruik van kunnen maken. Doen alsof je dood bent door te verdwijnen, en zo onder vervolging uitkomen. Je kunt dan een nieuwe identiteit aannemen. Ik kwam zo'n zaak tegen. Een advocaat diende een overlijdensverklaring in, met een vage kopie van een foto van een uitvaart. De verdachte zou in Iran zijn overleden. Maar de Hoge Raad was van die documenten niet overtuigd. Dus ging het proces door op last van de rechter.

Leuk geprobeerd. Je bent volgens de wet nog niet zomaar dood als je vermist bent. Er gaan jaren aan voorbij voordat er een akte van overlijden volgt. Het is eigenlijk ook een kwestie van timing. Soms zijn politie en justitie gewoon nét te laat. Mensen worden ziek en gaan dood. Terminale mensen krijgen dan ook vaak de boodschap dat ze niet verder worden vervolgd. Ik zag dat vorig jaar bij een Duitse drugs-kok. Zijn levenseinde was in zicht.

Ik moet nog wel eens denken aan de dakloze Karel uit Tilburg. Hij verdween en iemand vond zijn lichaam maanden later onder een brug. De politie spoorde zijn minnaar op die mogelijk meer wist over zijn laatste dagen. Hij werd vervolgd voor het ‘wegmaken', oftewel verstoppen, van het lijk van Karel.

Maar de man was ziek. Hij had een paar herseninfarcten gehad en was aan het dementeren. Hij kon als verdachte geen rol meer spelen in de rechtszaak. Na lang onderzoek kon de rechter niets anders doen dan de zaak sluiten - zonder dat de nabestaanden van Karel meer te weten kwamen over de dood van hun geliefde.

Case closed. Da's best frustrerend.