Aan het begin van het jaar gaan er weer deuren open die altijd gesloten waren. Op de eerste werkdag na de jaarwisseling is het de traditionele 'openbaarheidsdag’. De archieven tonen dan weer hun mooiste stukken. Vooral heel veel kilometers aan documenten die jarenlang verborgen waren. Je komt soms gruwelijke verhalen tegen.

Archieven zijn verzamelingen papier. De overheid bewaart allerlei informatie voor ons, over ons: geboorten, huwelijk, scheiding en overlijden. Stukken over je familie dus. Maar ook over winkels en bedrijven. Je vindt er kerkadministratie, belastingregisters, plattegronden, foto's, films, gebruiksvoorwerpen, pamfletten, posters en zelfs dagboeken. Niet alles mag meteen openbaar worden gemaakt. Soms duurt het wel 100 jaar voordat je iets mag lezen. Dat is vooral vanwege de privacy van nog levende personen.

Ook als je over misdaad wil weten, kun je bij die archieven terecht. Misdaad van wat langer geleden dan. Het zijn ware schatkamers die archieven. Vroeger moest je binnen lopen bij zo'n gebouw en dikke stoffige boeken doorbladeren. Vaak nog gezellig ook, met gratis koffie en service als je iets niet kon vinden. Spannend soms. Nu kan dat grasduinen thuis. Met online hulp zelfs.

Zo vond ik op de site van het BHIC (Brabants Historisch Informatie Centrum) in Den Bosch ‘Het geheim register van ontslagen gevangenen’. Het woord geheim klinkt al spannend. Gewoon thuis achter de computer kun je er doorheen bladeren. Wat meteen opvalt zijn de foto's van de boeven die zijn opgepakt. Meer dan een eeuw oud. Dus deze mensen leven niet meer.

Het eerste wat ik deed en wat iedereen doet is: mijn eigen naam in tikken. Je weet maar nooit. Zo ben ik al een keer een familielid tegengekomen dat fraudeerde met de broodverkoop in zijn bakkerij. Dat flikte hij midden in de Tweede Wereldoorlog, dus alles wat je tegen het gezag deed was goed, maar toch. Een verzetsheld wil ik hem toch niet noemen. Hij is ook nooit veroordeeld.

Dat geldt wél voor de mensen die in zo'n gevangenenregister zijn vereeuwigd. Ademloos kijk ik naar de foto's. Dan realiseer ik me dat de meesten van ons geen enkele familiefoto hebben uit die tijd. Dus als je hier een familielid aantreft, dan moet je het doen met een gevangenisfoto. Best sneu. Maar het is beter dan niks. Er staat ook bij waarom iemand in de bak zat.

Ook vrouwen kwamen in de gevangenis maar net zoals nu was dat een minderheid. Zo kwam ik Johanna van Tiggelen tegen, een ongehuwde dienstbode uit Fijnaart. In 1871 ontdekten de mensen die haar in huis hadden, dat er iets aan de hand was. Ze zagen bloed op haar klompen. Ze was ook gezien met een spade. Er kwam een onderzoek en de vrouw verklaarde dat ze van ‘een dotje van een hand groot was bevallen en het verstopt had’. De veldwachter vond het kinderlijkje, met een linnen bandje om de hals. Johanna kreeg 6 jaar tuchthuis voor het wurgen van haar kindje. Verschrikkelijk.

Jaren later toen ze in de dertig was, woonde en werkte ze bij een ander. En weer als ongetrouwde dienstbode. Nu bij een landbouwer in Steenbergen. Daar beviel ze opnieuw stiekem. Ze kreeg een zoontje. Johanna wurgde het meteen na de geboorte ‘met een bandje strak om de hals’. Het motief? Ik lees dat ze bang was dat haar stiefmoeder haar zwangerschap te weten zou komen. Dat was een grote schande in die tijd als ongehuwde moeder.

Johanna kreeg 12 jaar tuchthuis. Daar gedroeg ze zich goed, is te lezen in haar dossier. Met foto. In zwarte kleding, die droegen ze bijna allemaal in die tijd. En een bijzonder hoedje met een soort pluim.

Toen ze 50 jaar was werd ze vrijgelaten. Hoe het haar verder verging weten we niet. Het is uit te zoeken lijkt me, als je bijvoorbeeld naar het West-Brabants Archief gaat. En wie weet is er nog meer. Zou ze nog ergens een graf hebben, net als haar kindjes?

Dit is wel een heftige zaak die eruit sprong. Wat een treurigheid. Arme kinderen, arme vrouw. Ik zocht verder en dat leverde meer dan 100 gevallen op van kindermoord die toen zijn vastgelegd. Op een aantal van meer dan 273.000 vonnissen, dat moet ik er wel bij zeggen. De meeste zaken waarvoor mensen werden gepakt waren lang niet zo heftig. Het ging vooral over diefstal, mishandeling en smokkel. Eigenlijk net zoals nu. Wat dat betreft is er niet veel veranderd.

Of toch wel?

Anderhalve eeuw geleden kreeg je alleen celstraf. De doodstraf was net afgeschaft. Maar dat tuchthuis was het enige wat je te wachten stond. Je mocht daarna hopen dat je familie je opving of dat een parochie je kon helpen, ook al was je niet getrouwd. Niks reclassering of jeugdzorg.

Ik probeerde me voor te stellen hoe het deze mevrouw nu zou zijn vergaan. Als ongehuwde moeder hoef je niet meer in schande te leven. Je kunt het zwanger worden makkelijker voorkomen. Je kunt je kind zonder ellende op de wereld zetten in Nederland. En je kan gewoon over straat met je kinderwagen zonder bespot en bespuugd te worden als ongetrouwde vrouw.

Tegenwoordig zou iemand na zo'n babydoding straf hebben gekregen maar ook hulp. Psychiater, psycholoog, eventueel tbs, om herhaling te voorkomen.

Over de tragische gebeurtenissen in Johanna haar leven kom je in die documenten wel wat meer te weten. Maar misschien zitten in al die onmetelijk grote archieven ergens nog meer antwoorden verborgen, verklaringen over haar leven. Over de andere wereld waarin ze leefde kun je zo ook meer te weten komen. Je moet er de tijd voor willen nemen. Ik kan het in ieder geval van harte aanraden.

Het allerbeste voor 2022. Ik wens iedereen een gezond en veilig jaar, met nog meer wijsheid en begrip voor elkaar.