1. Wat is stikstof?

Je ziet en ruikt het niet, maar stikstof is overal. 78 procent van alle lucht bestaat uit stikstof. Het is een belangrijke voedingsstof voor planten. En in principe niet schadelijk voor mens en milieu.

Als we over stikstof als probleem praten, dan gaat is het stikstof dat een reactie aangaat met andere stoffen.

Zo heb je:

• Stikstofoxide. Dat ontstaat al als je de motor van een auto start. Of het gasfornuis aanzet. En op grotere schaal: als fabrieken op volle toeren draaien en vliegtuigen de lucht ingaan.
• En ammoniak. Koeien en varkens zijn hier de hoofdrolspelers. Of eigenlijk: hun ontlasting. Daaruit komt ammoniak vrij. Deze stof zweeft een tijd door de lucht.

Hier leggen we uit hoe stikstof wordt gemeten en hoe betrouwbaar dat is.

2. Slecht voor de biodiversiteit

Wat opstijgt, komt ook weer naar beneden. Dat is met stikstof niet anders. Het wordt opgenomen door planten en sommige zijn daar beter in dan andere. Zo gaan soorten als brandnetel en braam er goed op. Hoe meer stikstof, hoe meer zij zeldzamere planten, zoals orchideeën, overwoekeren en dus verdringen. Hierdoor worden bepaalde planten schaars. En daarmee ook dieren die deze planten eten. Dit is slecht voor de biodiversiteit.

Maar ook regendruppels sleuren stikstof naar beneden. De grond kan erdoor verzuren. Dit heeft hetzelfde negatieve effect op de natuur.

3. Natuurgebieden moeten worden beschermd

We wandelen de natuur in en komen terecht bij zogenoemde Natura 2000-gebieden. In Brabant liggen er 20, zoals de Biesbosch, de Loonse en Drunense Duinen en de Groote Peel.

Natura 2000-gebieden zijn plekken die Nederland ooit zelf bij de Europese Unie aandroeg. Deze hebben een beschermde status, omdat er zoveel verschillende dieren en planten zijn. Met Europa is afgesproken dat Nederland hier goed voor moet zorgen.

Stikstof kan een bedreiging zijn voor de bijzondere planten en dieren in deze gebieden. Volgens onze provincie zijn 17 van de 20 Natura 2000-locaties ‘stikstofgevoelig’.

4. Europees kampioen stikstofuitstoot

Zoals we al eerder zeiden: stikstof an sich is goed voor de natuur. Maar te veel schadelijke stikstof is dat niet. En laten wij nou net Europees kampioen stikstof uitstoten zijn. Per hectare stoot Nederland vier keer het Europese gemiddelde aan stikstof uit. Dit komt door de vele veehouderijen, industrie en mensen op dit hele kleine stukje aarde.

Tegelijkertijd is het niet zo dat alles wat in ons land wordt uitgestoten, ook op de Nederlandse bodem landt. Zo komt 32 procent van alle stikstof die bij ons neerdaalt, via lucht en regenbuien uit het buitenland. Dat lijkt veel. Maar tegelijkertijd belandt het drievoudige aan 'Nederlands stikstof' in landen als België en Duitsland.

5. Landbouw de grootste uitstoter

Welke sectoren zijn daar dan verantwoordelijk voor? Hier komt de landbouw om de hoek kijken. Of eigenlijk: de intensieve veeteelt. Nederlandse boeren houden 116,5 miljoen dieren. In Brabant is dat vooral in het oosten van de provincie het geval.

Dat is niks nieuws onder de zon. Al decennia stoot de landbouw de meeste stikstof uit, gevolgd door het verkeer en de industrie. Van de 100 grootste stikstofuitstoters in Nederland, komen er 40 uit onze provincie. Onder hen veel veehouders, die in de buurt van Natura 2000-gebieden boeren. Ook van alle stikstof die op Nederlandse bodem landt, is met 45 procent het meeste afkomstig uit de agrarische sector.

Toch is het niet zo dat men stil heeft gezeten. Sinds 1990 is de stikstofuitstoot met 60 procent gedaald. Zo namen agrariërs al veel duurzame maatregelen. De laatste 15 jaar is de stikstofuitstoot in deze branche echter min of meer gelijk gebleven. En dat moet anders, oordeelt het kabinet. In ons land moet de totale stikstofuitstoot in 2030 volgens de plannen zijn gehalveerd. Daarover straks meer.

6. Stikstofbeleid leidt tot stikstofcrisis

Maar eerst: hoe is het zover gekomen? Daarvoor moeten we terug naar de financiële crisis in 2008.

Het kabinet Balkenende IV wilde Nederland uit de financiële crisis halen door bouwprojecten versneld uit te voeren. Maar ook toen moest de overheid verplicht zorgen voor Natura 2000-gebieden.

Het kabinet bedacht daar een truc voor: bouwvergunningen mochten wel worden verstrekt. Met als belofte dat schade aan de natuur later zou worden hersteld.

Maar de hoogste bestuursrechter in ons land, de Raad van State, zette daar in 2019 een streep doorheen. Het afgeven van bouwvergunningen bij kwetsbare natuurgebieden werd per direct verboden. Volgens de rechter was onduidelijk of de herstelmaatregelen écht hielpen. De rechter zei: zorg beter voor de Natura 2000-gebieden. Dan mag je daarna weer bouwen.

18.000 bouwplannen kwamen in de ijskast terecht. Waaronder de bouw van woonwijken, aanpassingen aan Brabantse snelwegen en treinsporen. Om de stikstofdruk snel te verlagen, werd de maximumsnelheid verlaagd naar 100 kilometer per uur.

7. Veel veehouders zijn het haasje, protesten escaleren

Terug naar 2022. Na jaren vol stikstofdiscussies heeft het nieuwe kabinet de knoop hardhandig doorgehakt. De stikstofuitstoot moet in 2030 zijn gehalveerd. Op die manier kunnen kwetsbare natuurgebieden herstellen. En kan Nederland bouwen, letterlijk, als oplossing van de huizencrisis.

De overheid publiceerde in juni een kaart met gebieden waar dit vooral moet gebeuren. Zo moet de stikstofuitstoot rondom de Groote Peel, waar veel varkensboeren zitten, met 70 procent naar beneden. Hoe, zei stikstofminister Christianne van der Wal er niet bij. Dat is later aan de provincies.

Daar waar plannen voor sectoren als de industrie, bouw en transport nog niet bekend waren, wees Van der Wal vooral in de richting van veehouders. Het aantal boerderijdieren krimpt waarschijnlijk fors. Er wordt gesproken over omschakeling naar een minder intensieve landbouw: dus minder dieren per vierkante meter. Meer bio. Maar ook over innovaties en het uitkopen van agrariërs. Veehouders voelen zich bedreigd in hun voortbestaan en dit leidt tot grote protesten.

Veel boeren vinden het onterecht dat de sector als de grote stikstof-boeman wordt gezien. Nadat Den Haag jarenlang heeft aangestuurd op grootschalige, intensieve veeteelt met bijbehorende regels, grijpt diezelfde overheid nu keihard in. Daarom is de politiek onbetrouwbaar, stellen veel boeren.

De gevolgen zijn dan ook groot. Want nu wordt aangestuurd op vermindering van het aantal dieren, komen boeren financieel knel te zitten. Velen hebben flinke leningen voor grotere stallen en machines. Maar kunnen die waarschijnlijk niet afbetalen als ze minder dieren moeten houden. De grootste financier van Nederlandse boeren, Rabobank, is echter niet van plan leningen kwijt te schelden.

8. Impasse met Johan Remkes als bemiddelaar

Terug naar de demonstraties. Die worden steeds grimmiger. In Stroe vallen demonstranten een politiebusje aan met grote houten hamers. Bij een betoging in Friesland schiet een agent gericht op een jongen van 16 die een trekker bestuurt.

Het kabinet besluit de plannen even in de ijskast te zetten. Een bemiddelaar moet alle partijen weer aan tafel zien te krijgen. Dat is Johan Remkes. Na veel gesprekken presenteert hij enkele bevindingen. Zijn belangrijkste advies: zo'n 550 'piekbelasters', die veel stikstof uitstoten en dichtbij natuurgebieden liggen, binnen een jaar uitkopen. Er moet een goede regeling komen om deze boeren vrijwillig uit te kopen. Pas als dat niet lukt, is ook dwang een optie. In principe blijft de deadline om de stikstofuitstoot per 2030 te hebben gehalveerd, staan.

Voor een groot deel neemt het kabinet de adviezen van Remkes over. Zo wil de regering piekbelasters bij natuurgebieden snel terugdringen. Zij krijgen een aanbod om te verhuizen, te innoveren of te stoppen. Daartegenover staat een fikse financiële compensatie.

Ook maakt Den Haag voor het eerst concrete plannen bekend voor de industrie: er moeten afspraken komen met de 50 grootste stikstofuitstoters om sneller te verduurzamen.

9. Stop op vergunningen: Brabant op slot

Op woensdag 1 maart volgt een volgende stikstofklap. De provincie Brabant maakt bekent voorlopig geen vergunningen aan projecten af te geven, die leiden tot extra stikstofuitstoot op Natura 2000-gebieden. Projecten in alle sectoren van de Brabantse samenleving worden hierdoor geraakt.

Het ingrijpende besluit volgt op een zogenaamde Natuurdoelanalyse. Hierin staat dat de kwaliteit van Natura 2000-gebieden in Brabant verslechterd is. Voor 15 van die natuurgebieden is de provincie hoofdverantwoordelijk.

De gevolgen voor Brabant zijn groot. Voor projecten op het gebied van infrastructuur, landbouw, industrie, woningbouw, maar ook projecten om te verduurzamen kan in elk geval tijdelijk geen vergunning worden verleend. Brabant zit dus voorlopig op slot.

10. Hoe nu verder?

Hoe lang de stop op vergunningen duurt is nog onzeker. Effecten van eerder ingezet stikstofbeleid zijn nog onvoldoende zichtbaar. "We beginnen niet op nul, we zijn al lang bezig maar het beleid is dus nog niet voldoende effectief", zegt gedeputeerde Hagar Roijackers (GroenLinks). In de tussentijd brengt de provincie in kaart wat de precieze gevolgen van de vergunningstop zijn.

Landelijk kijkt het kabinet eind 2023 wat op dat moment het effect van landelijke maatregelen is. Als dat te weinig zoden aan de dijk zet, kunnen bedrijven alsnog worden gedwongen te stoppen.

In de tussentijd onderhandelt het kabinet met agrariërs over een nieuw akkoord. Ook natuurorganisaties, supermarkten, vakbonden en banken praten mee. Daarnaast moeten provincies plannen uitwerken om aan de stikstofdoelen te voldoen.

We zijn dus nog lang niet van de stikstofcrisis af.

Verantwoording
Voor het maken van dit artikel, is gebruik gemaakt van data van het RIVM, het CBS, het Compendium voor de Leefomgeving, onderzoeksbureau TNO, Wageningen University & Research en stikstofplannen van het kabinet.