De motie van de coalitiepartijen (VVD, D66, GroenLinks en PvdA) zonder het CDA is aangenomen. Dat betekent dat de provincie de deadline voor stalaanpassingen met een half jaar wil opschuiven, naar 1 juli 2024.

Voor de Brabantse boeren betekent het dat ze voor die datum hun stallen zo moeten hebben aangepast, dat er minder stikstof uit wordt gestoot.

Ook de tweede motie haalt het niet.

De motie van PVV, JA21, Forum voor Democratie en BVNL is verworpen.

Na een extra twee minuten schorsing, aangevraagd door Maikel Boon (PVV), lijkt het stemmen nu dan toch echt te gaan beginnen.

Nadat Lemkes alle vragen heeft beantwoord, wordt er opnieuw geschorst. Het einde van de vergadering lijkt wel in zicht. Na de schorsing wordt er gestemd over de moties. Inmiddels zijn er in de extra zaal nog maar vier boeren over.

Nadat alle partijen een tweede keer aan het woord zijn geweest, is nu het woord opnieuw aan Gedeputeerde Lemkes. Overigens zitten er in de Statenzaal nog rond de twintig belanghebbenden uit de boerensector op de tribune, in de andere zaal zijn dat er nog acht.

De vergadering wordt opnieuw geschorst. Het wordt druk rondom de SP. Iedereen heeft de partij nodig om tot een meerderheid voor een motie te komen. Nog even samengevat, hebben we de volgende vier moties over de deadline voor stalaanpassingen:

• Coalitiepartijen (behalve CDA): deadline stalaanpassingen wordt half jaar uitgesteld naar 1 juli 2024.
• CDA: samen met boeren kijken naar nieuw, realistisch tijdspad. Nieuwe datum moet voor 1 oktober bekend zijn.
• 50+, CU/SGP en Lokaal Brabant: deadline stalaanpassingen naar 1 januari 2028, in lijn met het landelijk beleid.
• PVV, JA21, BVNL en Forum voor Democratie: willen de deadline ook naar 1 januari 2028, in de hoop dat tegen die tijd het beleid gewijzigd is.

Of de motie van de coaltie het haalt, hangt af van de SP. Irma Koopmans van de Socialistische Partij is er nog niet helemaal duidelijk over. De VVD probeert al of een kleine aanpassing in de motie kan leiden tot steun van de SP.

Ook het CDA gaat 'winkelen' bij de SP. Wat heeft de SP nodig wat betreft een datum? Het CDA heeft immers net de motie aangepast: ze willen nu voor 1 oktober met dat 'realistische' tijdspad komen. Voor de SP is die termijn te onzeker.

In de motie die het CDA indient, wil de partij geen nieuwe deadline noemen voor de stalaanpassingen. Nu voegt Tanja van de Ven daaraan toe wel voor 1 oktober volgend jaar met een datum te willen komen.

Na een korte schorsing, komen nu alle partijen weer aan het woord voor de tweede termijn. Voorzitter Adema benadrukt dat herhalingen van de eerste termijn niet nodig zijn.

Wilma Dirken van de VVD trapt af. Zij verwijt partijen die het niet eens zijn met de motie van de coalitiepartijen (behalve het CDA) dat ze zelf ook niet met een oplossing komen. Ook benadrukt ze nogmaals dat 'hun' motie het college oproept om niet te wachten tot het ministerie van LNV halverwege volgend jaar met een beslissing over de stalsystemen komt, maar er desnoods met een broodje kaas voor de deur te gaan liggen om die beslissing al in februari te krijgen.

Het CDA heeft schorsing aangevraagd. Dat betekent dat het politieke spel nu kan beginnen. Partijen zoeken elkaar op om te overleggen. Wie steunt welke motie? Wie wil wat aanpassen in de motie om elkaar tegemoet te komen? Over een kwartier start de tweede termijn. Daarna wordt er over de moties gestemd.

Maikel Boon van de PVV vraagt zich af wat het college gaat doen als beide moties worden aangenomen. Welke gaat ze dan uitvoeren? Het kan immers niet allebei. Hij geeft er een voorbeeld bij. "Als in de auto mijn navigatie zegt dat ik naar links moet, maar mijn vrouw zegt naar rechts, dan moet ik toch een keuze maken." Het leidt tot een hoop hilariteit. Lemkes heeft de oplossing: "Luister altijd je vrouw." Voorzitter Adema vraagt de zaal om orde.

Een aantal ME'ers staat nog bij de ingang van het provinciehuis. De rest heeft een rustige dag.

Lemkes legt uit waarom ze echt vindt dat 2028 te lang duurt. "Omdat de provincie halverwege volgend jaar met een plan moet komen voor de totale stikstofreductie in Brabant. Daar is de emissiereductie van de stallen dus heel hard voor nodig."

Meerdere partijen zijn boos. Lemkes vindt namelijk dat er wel gestemd kan worden over de motie van het CDA, waar geen datum in staat, terwijl ze wel benoemt dat 2028 te ver gaat.

Lemkes geeft aan dat er in de motie van de coalitiepartijen (behalve het CDA) dingen staan die juridisch onhaalbaar zijn. Waar ze precies op doelt, is vooralsnog onduidelijk. Toch ontraadt Lemkes de motie niet. Het zorgt voor een hoop verwarring bij een hoop fracties.

Verschillende partijen vinden dat Lemkes óf de motie moet ontraden, óf er met de indienende partijen de dingen die juridisch onhaalbaar zijn uithalen. Ze kiest voor het laatste. Dat gebeurt in de tweede termijn, daarna zal de motie dan opnieuw worden ingediend.

Ongeveer de helft van de boeren die naar het provinciehuis zijn gekomen, vertrekt inmiddels weer richting huis. Het zou bijvoorbeeld gaan om de boeren uit Limburg en België. Daarbij laten ze zich nog één keer goed horen. Tot in de Statenzaal is het getoeter van de tractoren te horen.

De ME houdt in de gaten welke kant de vertrekkende boeren opgaan, maar vooralsnog lijkt het een rustige aftocht.

De PVV wil van Lemkes weten of de provincie beleid gaat ontwikkelen om de zogeheten 'latente ruimte' van boeren in te kunnen nemen. Dat is een vergunning voor dieren die er niet zijn. Stikstofruimte die dus niet wordt gebruikt. Lemkes laat weten dat inderdaad te onderzoeken, maar voegt eraan toe dat dat in het hele land gebeurt.

Het geldt overigens niet alleen voor landbouwbedrijven, zegt ze. Denk bijvoorbeeld ook aan latente ruimte bij de industriesector. Op de vraag van Van Pinxteren (Lokaal Brabant) of ze dan ook de latente ruimte van de Amercentrale gaan innemen, geeft Lemkes geen antwoord.

Alle partijen zijn aan het woord geweest. Nu is het de beurt aan gedeputeerde Elies Lemkes om vragen te beantwoorden. "We zijn bezig met een zoektocht" vertelt zij. "Dit is geen landbouwdebat. Het gaat om meer." Lemkes benadrukt dat er achter de schermen hard wordt gezocht naar oplossingen.

" Innovatie gaat met vallen en opstaan", vervolgt ze. "Veel ontwikkelingen en soms tegenvallers, maar daar laten we ons niet door uit het veld slaan." Brabant heeft heel veel geïnvesteerd in de innovatieve stalsystemen en zal dat ook blijven doen, zegt Lemkes.

Henk van Zelst van CU/SGP ziet een half jaar uitstel niet als oplossing. 'En de motie van het CDA zorgt alleen maar voor meer onduidelijkheid. "Het is natuurlijk heel raar dat als het CDA in zijn conceptverkiezingsprogramma opneemt dat de datum over de schutting moet, ze nu met deze rare motie komen. Plucheplakken, meer kan ik er niet van maken." Het CDA pleit met de motie voor een nieuw tijdspad, waarbij samen met boeren een nieuw tijdspad voor de stalaanpassingen wordt gezocht.

Fractievoorzitter Wil van Pinxteren van Lokaal Brabant wil 'samen met de boeren, aan de keukentafel' kijken wat er mogelijk is. Daarnaast moet er volgens hem evenredig worden ingeleverd, dus ook door verkeer en industrie. Ook wil hij dat er beter wordt gekeken naar de stikstofuitstoot vanuit het buitenland. "Daar is veel te weinig aandacht voor."

Volgens Van Pinxteren is de oorspronkelijke koers, waarin Brabant voorop liep, niet langer houdbaar. "Dat staat in het rapport Remkes, maar wordt nu ook steeds bevestigd door de rechter. We zijn krampachtig aan het bouwen, terwijl de fundering nog niet eens staat."

Jan Frans Brouwers van 50+ zegt onder de indruk te zijn van de verhalen van boeren die met de handen in het haar zitten, omdat ze bijvoorbeeld geen lening krijgen van de bank. Ook wil hij van gedeputeerde Elies Lemkes (CDA) weten waarom het middel Kopros nog niet op de RAV-lijst staat.

Tot slot heeft hij kritiek op de gang van zaken van het college. "Hoe kan je eerst een brief schrijven waarbij je 1 januari 2024 wil handhaven en daarna dat eigen beleid weer onderuit halen met moties." Samen met CU/SGP en Lokaal Brabant dient Brouwers een motie in, waarin een nieuwe deadline van 1 januari 2028 wordt voorgesteld.

Na een pauze van drie kwartier, is de vergadering weer van start. Aan het woord is Forum voor Democratie-fractievoorzitter Joris van den Oetelaar. "Het is duidelijk dat het stikstofprobleem slechts een stok is om mee te slaan, om van de boeren af te komen."

FvD wil de deadline naar 2028. "Simpelweg omdat wij het stikstofprobleem niet erkennen." Van den Oetelaar hoopt dat er tegen die tijd een 'ander bewind' waait in Nederland.

Nadat bijna alle partijen aan het woord zijn geweest, wordt het debat tijdelijk geschorst. Over drie kwartier gaat de vergadering weer verder. Dan komen ook de overgebleven partijen aan het woord.

Ondertussen nog wat plaatjes van de tractoren, die zich voor het provinciehuis verzameld hebben.

PvdD-Statenlid Anne-Miep Vlasveld baalt dat opnieuw de discussie over deadlines gevoerd wordt. "Aflevering zoveel in deze soap." Nog steeds staat het daadwerkelijke herstel van de natuur achteraan in de rij. "Pas na de belangen van de automobilist, woningbouw en de economie."

Voor stikstofreductie zijn meer paden te bewandelen dan stalaanpassingen, volgens Vlasveld. Ze wijst op de mogelijkheid voor veehouders om aan emissievermindering te voldoen door minder dieren te houden. Hierover dient ze ook een motie in. "Aangezien Brabant koploper is, zien we niet in waarom het nog langer zou moeten duren voordat we ook dit pad richting de deadline openen."

Statenlid Eric de Bie: "De kwestie had al beslecht moeten zijn. Straks is er in geen enkele sector nog een ontwikkeling mogelijk, totdat het stikstofbeleid uit elkaar spat." Stikstof is een doel op zich geworden, volgens De Bie. "Ondanks dat vanaf het begin is aangegeven dat er niet tijdig voldaan kan worden aan de eisen van stalaanpassing, staan we hier nu weer."

BVNL wil de deadline van tafel. Ook moeten de Natura 2000-gebieden worden herschikt en zullen een aantal daarvan moeten komen te vervallen. "Als 20 jaar geleden bekend was geweest dat dit het resultaat was van de aanwijzing van Natura 2000-gebieden, hadden we dit nooit gedaan."

Statenlid Rutjens heeft het over een déjà vu. "Drie jaar geleden stonden we hier ook al, we hadden het toen ook over de stalaanpassingen." Rutjens vindt dat er niet gekeken moet worden naar de uitstoot, maar wat er daadwerkelijk aan stikstof neerkomt.

Volgens Tom Ludwig van GroenLinks klopt dat verhaal niet: "De kwaliteit van de natuur wordt wel degelijk gecontroleerd. Mensen met hun voeten in de klei zien gewoon dat natuurgebieden achteruit gaan."

PvdA-Statenlid Edith van Dijk dankt het CDA dat de plannen van die partij al gisteren op de site te lezen waren. "Als slechthorende is dat heel prettig", grapt ze. Volgens Van Dijk is het alle hens aan denk.

"We moeten de economie draaiende houden." De PvdA wil een herhaling van vorige economische crisissen voorkomen, waarbij stap voor stap freelancers en vaste krachten hun banen verloren. "Massaontslagen, zorgen of je kinderen nog kunnen studeren en in moeten teren op je spaargeld. Een crisis waar we pas sinds 2015 van herstellen, willen we nooit meer."

Voor Maikel Boon van de PVV hoeven 'al die doorgeslagen stikstofregels niet'. Volgens hem buigt het college voor Europa. Boon wil af van de Brabantse stikstofregels. "Dit stikstofverhaal is slechts bedoeld om huizen te bouwen voor migranten uit Afrika, die ons volk moeten vervangen."

Boon wijst de VVD aan als de grootste schuldige van het, volgens hem, onjuiste beleid. "De VVD gooit boeren in de greppel. Het halve land wordt op slot gezet en bedrijven worden kapotgemaakt of opgekocht met belastinggeld." De PVV wil uitstel naar 2028. "Alle moties die oproepen tot uitstel korter dan 2028 zullen wij niet steunen."

Ook GroenLinks wil - als mede-indiener van de motie - de deadline voor stalaanpassingen met een half jaar uitstellen. Statenlid Tom Ludwig: "De Natura 2000-gebieden staan al decennialang onder druk door te veel stikstof. Elk jaar verdwijnen er plant- en boomsoorten. De maatregelen die we nemen, zijn nog te vrijblijvend. We moeten naar minder stikstofuitstoot toe, maar het wordt op dit moment alleen maar meer."

Volgens Liesbeth Sjouw van D66 dreigt Brabant op slot te gaan 'als we niets doen'. "Tot voor kort was het uitgangspunt dat innovatieve systemen de oplossing zouden bieden, maar dat blijkt niet het geval. We moeten dus met meer en betere oplossingen komen."

Wat D66 betreft, mag er meer risico genomen worden met creatieve ideeën. Ook als nog niet helemaal duidelijk is of ze wel echt werken. "Er is geen tijd voor om te wachten."

SP-Statenlid Irma Koopman pleit voor meer boeren met minder dieren. "Wij als overheid hebben de plicht om daar een perspectief voor te bieden. Aan de boeren, maar ook aan de rest van de Brabanders, want de kwaliteit van de lucht gaat ook achteruit."

Koopman ziet het uitstellen van de deadline met 6 maanden als mogelijkheid, omdat er pas in de zomer duidelijkheid komt over de werking emissiearme vloeren. "Maar dat antwoord kan ook nee zijn. Wat gaan we dan doen?"

Het CDA komt los van de andere coalitiepartijen met een eigen, verdergaande motie. Daarin staat bijvoorbeeld:

• Dat de huidige deadline van 1 januari 2024 onhaalbaar is en van tafel moet
• Dat uiterlijk 1 juni een nieuw, realistisch tijdspad moeten worden aangeboden aan Provinciale Staten
• Dat nieuwe deadlines worden bepaald in samenspraak met de agrarische sector

Statenlid Anne-Miep Vlasveld van de Partij voor de Dieren merkt op dat de boeren vooral duidelijkheid willen. Ze vindt het onterecht dat het CDA 'pronkt' dat zij eerder al een deadline van tafel hebben gekregen (die van 1 januari 2022).

"Door steeds met de datum te blijven schuiven, het CDA juist bijdraagt aan die onduidelijkheid. De boeren weten dan juist niet waar ze aan toe zijn. Als we eerder niet aan die datum hadden zitten morrelen, was het probleem nu al opgelost en hadden we deze discussie hier dus niet."

Ook Jan Brouwers van 50+ gaat er hard in. "Welk perspectief biedt u deze boeren nou als CDA? Zonder datum? Wat is uw verhaal naar de mensen hier?" En Wilma Dirken van de VVD zegt: "Ik hoor een hartstochtelijk pleidooi voor de landbouw. Maar andere sectoren dan? Moeten al die mensen wachten tot er stikstofruimte komt op een datum die u niet wilt noemen?"

Volgens CDA-Statenlid Tanja van de Ven is de kloof tussen agrariërs en de provincie de afgelopen dagen kleiner geworden. "Omdat er in de Statenbrief echt wel staat dat GS erkent dat 1 januari 2024 niet haalbaar is. En dat is winst voor het CDA."

Willem Rutjens van groep Rutjens (JA21) onderbreekt en vraagt haar op de man af of het CDA de deadline voor stalaanpassingen wil uitstellen naar 1 januari 2028. Van de Ven geeft aan dat 1 januari 2024 van tafel moet. Toch zegt ze niet te kiezen voor een datum, maar voor een 'tijdlijn'. En dat bovendien in overleg met de boeren. Een specifieke nieuwe datum wil ze dus niet noemen.

De VVD komt als eerste aan het woord. "Omdat we met elkaar in het verleden teveel stikstofruimte hebben gebruikt, moeten we nu met elkaar weer de balans zoeken", zegt fractievoorzitter Wilma Dirken. Volgens de VVD zijn heel veel boeren bereid om te gaan veranderen. "Maar ze hebben wel duidelijkheid nodig. Brabant openhouden, is waar het uiteindelijk om draait."

"Als het water tot aan je lippen staat kan je niet in alle rust bedenken wat je over een aantal maanden gaat doen", vervolgt ze. "Dan ga je zwemmen en doe je wat nodig is! We dragen GS in een gezamelijke motie op om in actie te komen. Ga voor de deur van het Rijk liggen om eerder naar Brabant te halen wat we nodig hebben."

Farmers Defence Force-voorman Mark van den Oever laat weten dat FDF op dit moment akkoord zou gaan met een verschuiving van de staldeadlines van 1 januari 2024 naar 1 januari 2028.

Coalitiepartijen VVD, D66, PvdA en GroenLinks hebben via Twitter de motie gedeeld die ze indienen. Daarin pleiten ze onder meer voor:

• Een verschuiving van de deadline voor stalaanpassingen van 1 januari 2024 naar 1 juli 2024
• De deadline voor het aanvragen van een vergunning blijft 1 oktober 2023, zoals eerder deze week werd besloten door het college
• Veehouders moeten ook kunnen voldoen aan de emissiereductie door minder dieren te gaan houden
• Per direct starten met voorfinanciering van de uitkoop van piekbelasters

De vijfde coalitiepartij, het CDA, komt straks met een eigen motie. Die gaat verder dan een half jaar uitstel.

Oscar van Nunen, de man achter het middel Kopros, wordt emotioneel als hij aan Statenleden moet uitleggen waarom het middel niet op de zogenoemde RAV-lijst staat (Regeling ammoniak en veehouderij). Hij snapt het zelf namelijk ook niet. "Kom uit je toren", roept hij. Kopros is een middel dat je in de stal spuit, geen systeem dat je in de stal inbouwt. Het komt daardoor niet op de 'algemene' RAV-lijst.

Wim Bens legt de fractie ChristenUnie/SGP uit waarom boeren niet geholpen zijn met een half jaar uitstel. "Neem nu een forse stap en ga naar landelijk beleid. Anders staan we hier over ene half jaar weer. We hebben tijd nodig met zijn allen."

Bens heeft er vertrouwen in dat de Brabantse boeren de totale reductiedoelen voor 2030 echt wel gaan halen. "Brabant heeft een voorsprong. Maak daar nu gebruik van. Die tijd hebben we nu nodig om tot een goed stallenbeleid te komen."

De Brabantse afdeling van JA21 pleit voor een snelle beleidswijziging. "Zelfs als boeren hun stallen voor 1 januari 2024 emissiearm willen maken, kunnen ze helemaal geen vergunning krijgen."

Mark van den Oever van FDF: "De boeren in Brabant zijn geen millimeter afgeweken van hun principes. Het is simpelweg onbehoorlijk bestuur om vergunningen aan te laten vragen voor systemen, waarvan de werking niet bekend is. We rijden met 180 km per uur af op een betonnen muur!"

"We gaan als FDF in een offensief: Vanaf 1 tot en met 15 maart starten we de grootste actie tegen de VVD en het CDA. Ik wens jullie allemaal veel wijsheid om het goede te doen vandaag." Zijn woorden zorgen in de zaal vol boeren voor groot applaus.

In een aparte zaal van het provinciehuis kijken ruim 200 boeren toe hoe het debat even verderop in de Statenzaal gevoerd wordt.

Lieke Versteden is 25 en heeft een melkveebedrijf met haar familie, al generaties lang. Ze zegt dat de boer altijd zuinig is op natuur en milieu, omdat ze er van afhankelijk zijn. "Met ons boerenverstand wisten wij al lang dat de emissiearme vloeren geen oplossing zijn. De vloeren worden glad, koeien krijgen ongelukken en de mest gaat rotten."

Andere mogelijkheden dan een vloer mogen koeienboeren niet gebruiken. Daar is ze zeer ontstemd over. "Omdat we weten dat met andere middelen betere resultaten gehaald kunnen worden." Zo noemt ze Kopros, waarbij met bacteriën de ammoniakuitstoot van koeienmest kan worden teruggedrongen. De overheid gelooft alleen nog niet in deze techniek.

Cas van Zutphen is een boerenzoon. Hij geeft aan dat ze in 2009 een zeugenstal hebben gebouwd. Zoals het er nu voorstaat, moeten ze daar een luchtwasser plaatsen, die ervoor zorgt dat de natuurlijke luchtstromen in de stal waar ze veel in hebben geïnvesteerd teniet wordt gedaan.

Daarnaast is zijn familie PAS-melder. Ze willen wel investeren in een nieuwe stal, maar hebben geen natuurvergunning en krijgen dus ook geen geld van de bank. "We zitten klem."

Gerben Boom van het Brabants Agrarisch Jongeren Kontact (BAJK) snapt dat boeren een transitie moeten doormaken. Dat willen ze volgens hem ook, maar dan moeten de kaders wel helder zijn. De deadline zorgt er nu voor dat jonge boeren en boerinnen geen goede keuze kunnen maken. "We willen een realistische leidraad die niet gebonden is aan een datum." De BAJK denkt erover om de samenwerking met de provincie op te zeggen als het zo door gaat.

Wim Bens van de ZLTO is de eerste inspreker. De deadline moet van tafel zegt hij. "Het is voor 3700 Brabantse veehouders totaal onmogelijk om daar aan te kunnen voldoen." Bens vraagt om aansluiting bij het landelijk beleid, en dus moet de deadline worden verschoven naar 2028, net als in de rest van Nederland.

"Boeren willen vooruit en willen samenwerken. Dat kan alleen met juridisch houdbare oplossingen. Kies voor een gelijk speelveld en gelijke kansen voor onze boeren."

Er zijn ook een aantal Belgische boeren aanwezig bij het provinciehuis. Op dit moment zouden er zeker drie tractors uit de regio Turnhout zijn. De Vlaamse boeren zouden met hun aanwezigheid de collega's over de grens willen steunen.

In totaal zouden er inmiddels zo'n 30 tractors zijn aangekomen in Den Bosch.

De Statenzaal, waar om 09.30 uur het debat van start gaat, loopt inmiddels aardig vol. Op de publieke tribune zitten vertegenwoordigers van organisaties als de ZLTO en Farmers Defence Force. De 250 boeren die het debat binnen mogen volgen, zitten in een aparte zaal in verband met ruimtegebrek.

Een boer uit Fijnaart was vanochtend al vroeg op weg. "We zijn om 6 uur gaan rijden. Ik geloof dat we nu als eerste hier zijn. Hebben we dat toch maar mooi bereikt", lacht hij.

Toch is de reden voor zijn bezoek een stuk serieuzer. "We gaan luisteren wat de provincie te zeggen heeft. Ik vrees met grote vrezen." Luisteren dus. Voor grotere acties hoeven we volgens hem niet bang te zijn. "Snelwegen blokkeren? Nee, niet als het aan ons ligt."

De eerste tractoren komen inmiddels aan bij het provinciehuis. Naar verluidt zouden er in totaal zo'n 80 onderweg zijn. Op dit moment verzamelt een deel daarvan zich op plekken in onder andere Schaijk en Boxtel om zo samen de weg naar Den Bosch te vervolgen.

De verwachting is dat een deel van de boeren gehoor geeft aan de oproep van de ZLTO om met de auto naar Den Bosch te komen in plaats van met de tractor.

In totaal kunnen zo'n 250 boeren het debat in provinciehuis bijwonen. Toch wordt een veelvoud daarvan aan demonstranten verwacht. Overigens is de oproep om te komen niet alleen naar boeren verstuurd, maar ook in telegramgroepen met tienduizenden anti-overheidsdemonstranten. Uit voorzorg zijn daarom ook politie en ME aanwezig. Het zou gaan om in ieder geval 2 zichtbare busjes van de Mobiele Eenheid.

Bij het provinciehuis zijn de nodige voorbereidingen getroffen. Zo staan er heaters, tenten en wc's.