Ooit was het normaal dat een gevangenis bij de rechtbank zat. Als verdachte hoefde je niet eens de straat op of in de boevenwagen mee. Zo kon je in Breda vanuit de Koepel, binnendoor, naar de rechtbank, op de hoek van de Nassaulaan en de Kloosterstraat.

Dat gold ook voor Den Bosch. Aan de Spinhuiswal zat het Paleis van Justitie. Daarachter zat de gevangenis. Er was vaak geen boevenwagen nodig. Je bleef droog, terwijl de cipiers je in de boeien naar de zaal brachten.

Ontsnappingen
Dat systeem werkte. Maar er waren nadelen. Zo konden rechters en officieren en het groeiende aantal medewerkers nauwelijks uit de voeten in de prachtig gelambriseerde en ingerichte kamers. Goede verlichting en ruimte voor bureaus, archiefkasten, computers en bijbehorende kabels ontbraken. Het sanitair was een verhaal apart.

En dan de cellen, die waren hartstikke ouderwets, vies en klein. Sommigen dateerden uit de 19e eeuw. En nog vervelender: er ontsnapten in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw veel meer gevangenen dan nu. Soms door gewoon ongezien naar buiten te lopen als bouwvakker of bezoeker. Of zelfs door een gang te graven.

Verhuizingen
Alle problemen leidden in 1993 tot meer beveiliging en onze eerste 'maximum security prison' zoals ze die in Amerika noemen. De EBI in Vught werd een gevangenis in een gevangenis. Den Bosch breidde het Paleis van Justitie aan de wallen eerst nog wat uit, maar ook dat was snel te klein. Het verhuisde 25 jaar geleden naar het Paleiskwartier waar het nog zit. Maar intussen is dat complex ook aan verbouwing toe.

De rechtbank van Breda verhuisde midden jaren tachtig naar de Sluissingel. Dat gebouw is intussen ook al weer verruild voor een toren in het stationskwartier. De fysieke scheiding tussen gevangenis en rechtbank was na de verhuizingen lange tijd een feit.

Megazaken
Als de speciale zittingszaal in Vught klaar is, strijken daar rechtbanken neer uit onder meer Amsterdam en Rotterdam. Voor megazaken zoals Marengo. Naar verwachting gaat dat ook extra verkeer opleveren, want er komen officieren, advocaten, media en bezoekers uit het hele land op af. Met die andere drukte in het vooruitzicht, wordt de nieuw geplande westelijke toegangsweg bij de gevangenis alleen maar noodzakelijker.

Een rechtszaal in Vught is wel weer wat nieuws, maar eigenlijk geen primeur. Cellen om de hoek bij de rechtszaal zijn altijd praktisch. Dat ervaren ze al jaren in het justitieel complex bij Schiphol. In Vlissingen komt over een paar jaar ook een Extra Beveiligde Inrichting (EBI) en een rechtbank. Alles bij elkaar, net zoals in de 19e eeuw maar dan moderner.

Lege cellen
Volgens de meest recente cijfers telde Vught in december 594 gedetineerden. Bijna honderd cellen stonden leeg. Slechts een beperkt deel (24 cellen) telt de EBI, maar ook die cellen zijn vermoedelijk maar voor de helft gevuld. De gevangenisorganisatie DJI wil altijd capaciteit beschikbaar hebben voor 'grote vissen' of terreurverdachten die worden gepakt. Er is ook een terroristenafdeling (46 cellen) waar ook mensen zitten die misschien een risico vormen met vervoer. En er is een speciale unit voor problematische gedetineerden, zoals heel agressieve mensen. Vught kent acht regimes en er werken zo'n 1200 mensen.